روحانیون در ایران؛ از جریان‌سازی‌ تا روندشناسی

صفیه رضایی؛ روزنامه‌نگار

کلیدواژه تکمیلی نظریات سیاسی برای پاسخ به چرایی علل انقلاب اسلامی ایران، به طرح نقش روحانیت شیعه و رهبری کاریزماتیک و جریان‌سازی برمی‌گردد؛ اینکه پاسخ تمامی رویدادهای تاریخ معاصر به این جریان‌سازی برمی‌گردد یک نکته را بیش از پیش روشن می‌سازد؛ اینکه تا زمانی که روحانیت بتواند شاکله جریان‌سازی را حفظ کند و خود همگام با جامعه، روندشناس باشد هیچ‌گاه از جایگاه و اهمیت آن کاسته نمی‌شود، بلکه میزان ارجاع مردمی به آنها و حفظ خلوص به این قشر، بیشتر هم می‌شود. برای تامل بر آنچه گفته شد کافی است تورقی در تاریخ بزنیم؛ در تاریخ ما نه‌تنها روحانیون همواره توانسته‌اند خود مبدع جریانات باشند که به‌خوبی رویدادها را مدیریت کرده‌اند و از این‌رو با حفظ مرجعیت توانسته‌اند روحیه مردم‌گرایی را حفظ کنند. آنها هیچ زمان نه نیازی به شعارهای پوپولیستی داشته‌اند و نه اندیشه‌های بی‌رمق سلطه‌گرایانه، بلکه همواره با مردم بوده‌اند و زیسته‌اند. درواقع شاکله کاریزماتیک روحانیت شیعه در بررسی جریانات مثال‌زدنی است؛ از نهضت سربداران و شیخ حسن جوری که بگذریم تا نقش روحانیت شیعه در دوران صفوی و رشادت‌های علامه مجلسی و ملاعلی زنجانی. رویکرد روحانیت در دوره قاجار نیز قابل بررسی است. بررسی صدور حکم جهاد برای مقابله با روس‌های آقا سیدمحمد طباطبایی تا فتوای تاریخی میرزامحمدحسن شیرازی در تحریم تنباکو و رویکردهای بازگشت به خویشتن سیدجمال‌الدین اسدآبادی قابل تامل است. همچنین نهضت مشروطیت و مواضع شیخ فضل‌الله نوری تا نظریات آیت‌الله نائینی قابل پردازش است؛ تا جایی که هنوز عده‌ای شیخ فضل‌الله را نقد و به‌نظریات نائینی رجوع می‌کنند. این هوشمندی در روندشناسی و جریان‌سازی را در نهضت روحانیون فارس و قیام دلیران تنگستانی نیز می‌بینیم و در این مسیر صدها مثال می‌توان زد که چگونه روحانیت یا جلوی بیگانه ایستاد یا هشدار کفر و ظلم را سریع‌تر به مردم داد. گاه رویکرد روحانیون به مبارزه مسلحانه و رویارویی می‌رسید و در قامت نواب صفوی خودنمایی می‌کرد و گاه در شاکله آیت‌الله بروجردی و حائری نمایان می‌شد؛ گاه به آیت‌الله کاشانی نقد می‌شد و گاه آیت‌الله طالقانی مرجع تمامی طبقات از چپ و راست می‌شد؛ رویکرد حضرت امام خمینی(ره) نیز که جای خود دارد. تصویری از یک روح کاریزماتیک که هنوز جامعه با آن عجین است؛ قدرتی که اعجاز دارد و البته باید اندیشمندی همچون فوکو، انقلاب خمینی را  روح جهان  بخواند. درواقع می‌توان گفت روحانیت در طول تاریخ معاصر ما همواره به‌خوبی توانسته است رویدادها را بازشناسی و روندها را واکاوی کند و خود جریان‌ساز باشد؛ این هوشمندی از آنجایی که برای رضای خدا و مردم بوده همواره از آن تلقی مطلوب شده است.